Chiński ekspres gospodarczy

Od wielu stuleci Rosja i Chiny rywalizują o dominację we wschodniej Azji. Wyraźna militarna i gospodarcza przewaga Rosji z końcem XX w. zaczęła słabnąć. Przed rozpadem ZSRR i przemianami transformacji ustrojowej, które zaszły w obu państwach, ich podstawowe wskaźniki gospodarcze były porównywalne.
W następstwie różnej dynamiki rozwoju gospodarek w latach 90. ubiegłego wieku uległy one znacznemu zróżnicowaniu. Średni roczny przyrost PNB Chin w latach 1990–2009 kształtował się na poziomie 8–9 proc., podczas gdy w Rosji, mimo pozytywnych wskaźników wzrostu w latach 1999–2003, poziom PNB z roku 1990 osiągnięto dopiero w 2004 r.
Zgodnie z danymi statystycznymi Banku Światowego PNB Chin osiągnął w 2009 r. 4758 mld dol., plasując chińską gospodarkę na trzecim miejscu w świecie. W tym samym czasie Rosja znalazła się dopiero na 11. Miejscu z 1255 mld dol. przychodu.
Potęga Chin
O ile tendencje te się utrzymają, gospodarka chińska już przed 2020 r. stanie się najsilniejszą gospodarką w świecie. Jeszcze bardziej zauważalnie Chiny wyprzedzają Rosję pod względem wielkości udziału w światowym obrocie handlu zagranicznego.
Zapoczątkowana pod koniec lat 70. XX w. chińska polityka otwarcia gospodarczego spowodowała gwałtowny wzrost obrotów handlowych z 20,6 mld dol. w 1978 r. do 2 200 mld dol. w 2009 r. z dużą przewagą eksportu nad importem (eksport – 1 200 mld dol., import – 1010 mld dol.; źródło: „Krótki rocznik statystyczny Chin”, Pekin 2009 r., http://english.people.com.cn).
Aktualnie Państwo Środka zajmuje pierwsze miejsce na świecie pod względem obrotów handlu zagranicznego. Poziom uczestnictwa danego państwa w międzynarodowym podziale pracy określa się nie tylko skalą jego gospodarki, ale również jej strukturą oraz obecnością gałęzi mających porównywalną przewagę na światowym rynku. W Chinach to przede wszystkim te, które charakteryzują się dużym udziałem nakładów pracy, w tym przemysł: tekstylny i obuwniczy, zabawkarski, elektroniczny, wyrobów gospodarstwa domowego i precyzyjny. Obecna strategia rozwoju gospodarki chińskiej zakłada zmiany struktury produkcyjnej w celu zwiększenia udziału gałęzi przemysłu przetwórczego o dużym wkładzie myśli naukowo-technicznej i udziale najlepszych technologii.
Nie różowo, ale…
Innym istotnym czynnikiem określającym miejsce Chin w światowej gospodarce jest rosnący problem dostaw surowców nieodzownych do jej funkcjonowania. Chińscy ekonomiści zakładają, że w bieżącym roku tylko 21 z 45 najważniejszych rodzajów surowców może pochodzić całkowicie z własnych zasobów, a w 2020 r. będzie ich zaledwie sześć.
Chiny wprowadziły w ostatnich latach znaczną modyfikację koncepcji współpracy gospodarczej z zagranicą. W 2000 r. pierwszy raz przedstawiono i zatwierdzono ideę aktywnego wyjścia chińskich producentów na rynki zewnętrzne. W poprzednim 20-leciu motorem rozwoju proeksportowego były wyspecjalizowane państwowe struktury handlu zagranicznego, obecnie ich rolę przejęły przedsiębiorstwa i firmy produkcyjne o różnych formach własności.
Znacznej modyfikacji ulegają formy i metody przemieszczania towarów na rynki zewnętrzne. Za granicą tworzone są chińskie sieci zbytu oraz domy handlowe. Rośnie liczba zagranicznych filii oraz firm córek chińskich przedsiębiorstw. Powoduje to również znaczny wzrost wywozu kapitału chińskiego, co jeszcze niedawno występowało tylko w ograniczonym rozmiarze. Przykładem może być aktywne uczestnictwo chińskich firm w polskich przetargach na budowę infrastruktury drogowej, w tym autostrad.
Rosja w tyle?
Miejsce Rosji w gospodarce światowej jest określane przede wszystkim w kontekście eksportu gazu ziemnego oraz ropy naftowej i jej pochodnych i stanowi ponad połowę dochodów państwa. Znaczący dla gospodarki światowej jest rosyjski eksport drewna, metali kolorowych i niekolorowych, nawozów sztucznych i produktów morskich. Z kolei podstawowymi wyrobami eksportowymi przemysłu maszynowego są sprzęt wojskowy oraz wyposażenie dla elektrowni atomowych.
Wielokrotnie akcentowana przez władze rosyjskie konieczność poprawienia struktury rosyjskiego eksportu oraz miejsca w międzynarodowym podziale pracy nie znajduje swojego odzwierciedlenia w rzeczywistych działaniach. Przykładem może tu być zła sytuacja finansowa i kadrowa rosyjskiej nauki. Liczebność personelu zajmującego się w Rosji badaniami naukowymi zmniejszyła się z 804 tys. w 1992 r. do 411 tys. w 2003 r., przy równoczesnym znacznym wzroście średniej ich wieku. Do dziś nie odnotowano zauważalnego wzrostu liczebności kadry naukowo-badawczej. Środki przeznaczane na naukę w ostatnich latach wahały się w granicach 0,23–0,30 proc. PNB Rosji. Według szacunków bazujących na chińskich źródłach (rocznik statystyczny) środki budżetowe w Chinach przeznaczane na ten sam cel są ośmiokrotnie większe niż w Rosji.
Rankingi a możliwości
Chiny też zdecydowanie wyprzedzają Rosję w rankingach konkurencyjności gospodarek oraz atrakcyjności inwestycyjnej. Światowa negatywna opinia o wysokim stopniu ryzyka inwestycyjnego w Rosji powoduje określone konsekwencje. Przykładowo, ogranicza możliwości wykorzystania położenia geograficznego Rosji do przewozów tranzytowych transsyberyjskim korytarzem transportowym na linii Azja – Europa.
Limituje też napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Rosja i Chiny mają stosunkowo słabą pozycję w światowym systemie finansowym. Mimo wejścia na światowe giełdy (przede wszystkim hongkońską) części chińskich przedsiębiorstw proces integracji gospodarczej ze światowymi rynkami finansowymi nie jest zadowalający. Mało jest też w obu państwach firm działających na skalę międzynarodową. Na liście największych 500 firm świata Rosję reprezentuje tylko Gazprom, a Chiny – banki państwowe oraz dwie firmy petrochemiczne.
Wiodące miejsce w handlu zagranicznym Chin zajmują państwa azjatyckie. W 2008 r. skoncentrowało się w tym regionie aż 58 proc. obrotów handlu zagranicznego tego kraju. Głównymi partnerami handlowymi dla Chin są Japonia, Korea Południowa, państwa ASEAN, Tajwan i Hongkong. Te państwa są też głównymi zagranicznymi inwestorami w Chinach.
Rośnie znaczenie UE postrzeganej przez Pekin jako jeden z ważniejszych ośrodków polityczno-gospodarczych świata, zwłaszcza po przystąpieniu do niej nowych członków w maju 2004 r. W 2008 r. wolumen obrotu handlowego Chin z UE osiągnął poziom obrotów wymiany handlowej z Japonią oraz USA, czyli ok. 170 mld dol. Państwo Środka zajmuje również istotną pozycję w gospodarce USA, a jego udział w amerykańskim imporcie wynosi 11 proc. Z kolei dla Rosji naturalnym regionem współpracy oraz procesów integracyjnych są kraje Wspólnoty Niepodległych Państw.
Tymczasem w 2008 r. ich udział w wymianie handlowej Rosji stanowił zaledwie 20 proc. Obecnie głównym partnerem handlowym Rosji jest Europa – wielkość wymiany handlowej z nią wyniosła w 2003 r. 92,9 mld dol., co stanowi 48,6 proc. jej obrotów handlowych. Państwa europejskie przodują w dziedzinie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, chociaż nie zauważa się jeszcze procesów zmierzających do ścisłej integracji gospodarczej między Europą a Rosją. Nie widać też perspektyw, by nastąpiło to w najbliższej przyszłości.
Wymiana handlowa Rosji z USA od kilku lat kształtuje się na tym samym poziomie: eksport rosyjski – 4 mld dol., zaś import – 3 mld dol. Nie rejestruje się symptomów wzrostu współpracy na linii Rosja – USA. Z powyższego wynika, że dla Rosji Azja Wschodnia może stać się priorytetową strefą uczestnictwa w procesach integracyjnych ze względu na wzajemne uzupełnianie się gospodarek i zrozumienie przez Rosję konieczności uczestnictwa w procesie powstawania w tym regionie, trzeciego po USA i Europie, centrum globalizacji gospodarczej.
Wagony bez lokomotywy
Chiny mają obecnie o wiele silniejszą pozycję w gospodarce światowej niż Rosja. Państwo Środka pretenduje do statusu lokomotywy gospodarki azjatyckiej oraz jednego z głównych czynników wzrostu gospodarki światowej. Elementami ograniczającymi dalszy wzrost gospodarki chińskiej są narastający brak surowców naturalnych oraz ograniczona rola Chin w międzynarodowych ugrupowaniach integracyjnych. Należy oczekiwać wzrostu chińskiej aktywności w tych dziedzinach.
Pozycja Rosji w międzynarodowym podziale pracy w dużym stopniu zależała od zdolności państwa do utrzymania i rozwoju „postradzieckich” dziedzin gospodarki. Uczyniono to w przemyśle wydobywczym gazu ziemnego, ropy naftowej, gospodarki leśnej, metali żelaznych i kolorowych, rybołówstwa morskiego, przemyśle zbrojeniowym, energetyce jądrowej, kosmonautyce oraz w niektórych działach przemysłu chemicznego. W okresie transformacji Rosja nie potrafiła zdobyć nowych nisz na światowym rynku towarów i usług, chociaż w niektórych dziedzinach ma wyjątkowe warunki do ich rozwoju, np. usługi tranzytowe. Zachodzące procesy w gospodarce rosyjskiej nie wskazują na to, by sytuacja w najbliższym czasie mogła ulec zmianie. W Rosji do tej pory nie stworzono realnej bazy kadrowo-finansowej mogącej stymulować przestawienie gospodarki na innowacyjność oraz stworzenie nowych gałęzi na bazie zaawansowanych technologii.
Przy odpowiednim wsparciu rządu istnieje możliwość zwiększenia obecności gospodarczej Rosji w tym regionie przez procesy integracyjne we wschodniej Azji. Zbieżność interesów i uzupełnianie się Rosji i Chin w gospodarce światowej przewyższają możliwość powstawania potencjalnych konfliktów między obu państwami. Tworzy to sprzyjający klimat do procesów integracyjnych we wschodniej Azji. Jednak równoczesne pogłębiające się powiązania gospodarki chińskiej z USA, Europą oraz z niektórymi krajami Azji ograniczają perspektywy gospodarczej współpracy chińsko-rosyjskiej oraz wspólnego działania na rynkach trzecich.
Konflikt interesów między obu państwami może powstać z chwilą wejścia Rosji do strefy wolnego handlu z udziałem Chin. Może to spowodować niekontrolowany przepływ towarów i eksport siły roboczej z Chin do Rosji. Do takich procesów Rosja jeszcze nie jest przygotowana.
EDWARD DENKIEWICZ były konsul RP w Chinach i Federacji Rosyjskiej
źródło: Eurogospodarka 3/2010